محصول تراریخته چیست؟
گیاهان مورداستفاده در کشاورزی که DNA آنها با استفاده از روش‌های مهندسی ژنتیک تغییر داده شده»، این تعریفی برای محصولات تراریخته است. محصولاتی که تولیدکنندگان می‌گویند تولیدش به صرفه‌تر است و البته با وجود مناقشاتی که بر سر مضربودن یا نبودن آن هست، در ایران وجود دارند: روغن‌های تراریخته، ذرت، دانه‌های روغنی و برنج؛ اینها مواردی است که اداره بهبود تغذیه وزارت بهداشت چند باری درباره وجود آنها هشدار داده بود.
پیش از این اردیبهشت‌ماه دو‌سال پیش بود که رئیس سازمان غذا و دارو اعلام کرد فقط دو محصول سویا و ذرت به صورت تراریخته یا اصلاح ژنتیکی‌شده در بازار کشور وجود دارد و درج برچسب تراریخته روی این محصولات اجباری شده است. این برچسب‌ها اما هنوز به چشم هیچ خریداری نیامده است.
مزایای محصولات تراریخته
به اعتقاد طرفداران، این محصولات دارای مزایایی هستند که کشت آنها را با صرفه کرده است به طوری که ؛
۱-تولید محصولات قوی تر: محصولات تراریخته در برابر بیماری ها مقاوم هستند.
۲-محافظت محیط در برابر سموم: به دلیل اینکه محصولات تراریخته نیاز کمتری به سم پاشی از طریق مواد شیمیایی دارند باعث محافظت محیط در برابر سمپاشی و آفت کش ها می شوند.
۳-ماندگاری بیشتر محصولات: با تغییر در ساختار ژنی این محصولات، بدون نیاز به ماده اضافه ای محصولات مدت زمان بیشتری با کیفیت باقی می مانند.
۴-جنگل زدایی کمتر: با افزایش جمعیت دنیا، نیاز به تخریب جنگل ها بیشتر می شود اما اگر غذای کافی برای این جمعیت فراهم شود نیازی به جنگل زدایی نیست.
۵-کاهش گرم شدن زمین: در صورت دستکاری ژنتیکی گیاهان، آنها می توانند دی اکسید کربن بیشتری مصرف کرده و اکسیژن بیشتری را به اتمسفر برسانند در نتیجه این کار پدیده گلخانه ای را کاهش می دهد و باعث کاهش گرم شدن زمین می شود.
۶-کاهش قیمت غذا: اگر تولید محصولات زیاد شود، قیمت آنها کاهش می یابد.
۷-تولید محصولات جدید: با دستکاری ژنتیکی محصولاتی به دست می آید که می توانند در هر محیطی رشد کنند برای تولید گوجه فرنگی در زمین های نمکی و شوره زار.
۸-مقاومت در برابر حشرات: این محصولات به دلیل مقاومت در برابر حشرات نیاز کمتری به حشره کش ها دارند.
مضرات محصولات تراریخته
در مقابل مخالفان تولید محصولات تراریخته بر این باورند که در محصولات غیر تراریخته سطح بالاتر آنتی اکسیدان ها، مواد مغذی بالاتر، انرژی بیشتر و پروتئین سالم تر، عملیات کشاورزی بهتر همگی منجر به محصولات بهتری به نسبت محصولات تراریخته می شود.
به اعتقاد آنها این محصولات دارای مضراتی هستند که می توان به موارد زیر اشاره کرد؛
۱-واکنش آلرژیک: دستکاری ژنتیکی باعث ایجاد پروتئین هایی در گیاه یا جانور جدید می شود که ممکن است برای بدن انسان به عنوان عامل بیگانه شناسایی شده و منجر به ایجاد واکنش آلرژیک شود.
۲-نامناسب برای محیط زیست: بقایای این جانداران برای محیط زیست نامناسب است و تا مدت ها به صورت مخفی در طبیعت باقی می ماند.
۳-کاهش تنوع زیستی: تغییرات ژنتیکی باعث آسیب به برخی ارگانیسم ها (مانند آفات و حشرات) در اکوسیستم می شود و از تنوع زیستی آن ها می کاهد.
۴-کاهش کارایی آنتی بیوتیک ها: به دلیل تغییرات ژنتیکی، این محصولات به ویروس ها و باکتری ها مقاوم می شوند؛ خاصیت آنتی بیوتیکی خود را در بدن اعمال می کنند و از کارایی آنتی بیوتیک های دارویی می کاهند.
۵-طعم غیر متداول: به دلیل تغییر در ساختار این محصولات، طعم متفاوتی خواهند داشت.
۶-نامناسب از جهت تغذیه ای برای انسان ها: این محصولات باعث ایجاد بیماری های جدید در انسان می شوند و در بسیاری از گونه های حیوانات مانند موش ها و پروانه ها باعث مرگ شده اند.
۷-سلاح بیولوژیک: بسیاری از کشورها از این محصولات به عنوان سلاح بیولوژیک برعلیه دشمنان خود استفاده می کنند.
*بر اساس پژوهش های صورت گرفته دلایل محکمی وجود دارد که محتوای مواد مغذی در مواد غذایی تراریخته به مراتب کمتر از مواد غذایی غیر تراریخته است. در محصولات غیر تراریخته سطح بالاتر آنتی اکسیدان ها، مواد مغذی بالاتر، انرژی بیشتر و پروتئین سالم تر، عملیات کشاورزی بهتر همگی منجر به محصولات بهتری به نسبت محصولات تراریخته می شود.
با توجه به موارد گفته شده، هنوز باید پژوهش های بسیاری بر محصولات تراریخته انجام و مشخص شود در صورت مصرف این موارد چه تاثیراتی بر سلامت افراد می تواند بگذارد؟ آیا در صورت استمرار امنیت و سلامت جامعه به خطر نمی افتد؟ تاثیرات زیست محیطی این مصحولات چیست و آیا مزایای آن بر مضراتش ارجحیت دارد که از شیوه تولید محصولات کشاورزی و غذایی ارگانیک فاصله بگیریم و به سمت تولید و واردات مصحولات تراریخته روی آوریم؟
مخالفان و موافقان تولید و مصرف محصولات تراریخته
جنگ مقاله‌های تحقیقاتی در دفاع یا رد استفاده از محصولات تراریخته، همه را گیج کرده است. با اینکه مقالات زیادی درباره تراریخته وجود دارد، اما اطلاعات آنها قابل بررسی و سنجش نیست. مخالفان می‌گویند واقعیت این است که ما با شرکت‌های تجاری طرف هستیم که ریسک استفاده از محصولاتی مشکوک را به جامعه تحمیل و ادعا می‌کنند اثرات تراریخته را برای مدت ۶ماه آزمایش کرده‌اند، درحالی‌که تبعات آن ٢٠سال بعد نمایان خواهد شد.
مونسانتو (Monsanto) یکی از بزرگترین شرکت‌های صنایع غذایی و بیوتکنولوژی در دنیاست. این شرکت به تولید محصولات جنجالی مثل سم «د.د.ت»، «پی.سی.بی» و «عامل نارنجی» معروف است. عامل نارنجی، سم قوی مورد استفاده آمریکا در جنگ ویتنام بود؛ جنگل‌های پناهگاه «ویت‌کنگ»ها را هدف قرار می‌گرفت و سرانجام آن مرگ غیرنظامیان و به دنیا آمدن نوزادان ناقص‌الخلقه تا سال‌ها پس از واقعه بود. تولید سمومی شبیه عامل نارنجی، د.د.ت و فسفر سفید به دلیل تاثیرات آن در سلامت انسان‌ها در طولانی‌مدت از سوی این شرکت سال‌ها پنهان می‌شد،
اما سرانجام باعث محکومیت مونسانتو شد. حالا اما این موضوعی است که باعث هراس شده: مونسانتو اکنون در تولید بذر اصلاح‌شده ژنتیک گیاهان دست دارد. مخالفان تراریخته دست روی همین ماجرا می‌گذارند و می‌گویند: «آیا قابل قبول است که آدم‌ها با استفاده از تراریخته مورد آزمایش قرار بگیرند و سال‌ها بعد بفهمند چه بر سرشان رفته؟
با این همه سازمان فائو معتقد است که این محصولات باعث افزایش تولید، تنوع و کیفیت محصولات غذایی و کاهش هزینه تولید و تخریب محیط زیست می‌شود، هرچند در عین حال نسبت به انحصار تولید بذر تراریخته در دست چند شرکت انتقاد دارد و تولید تراریخته را نخستین راه رفع گرسنگی و فقر نمی‌داند.
آرش خیراندیش، فعال محیط‌زیست یکی از منتقدان تولید این محصولات به «شهروند» می‌گوید: «اصل اول سلامت غذایی، احتیاط است. نمی‌شود به بهانه انجام تحقیقات اولیه‌ای که نتوانسته مضربودن محصولی را اثبات کند، بدون قیدوشرط آن را در جامعه و محیط طبیعی استفاده کنیم. از طرف دیگر با فرض اثبات بی‌ضرربودن استفاده از تراریخته، چه کسی مسئولیت قبول این ریسک را خواهد پذیرفت؟»
این خطراتی است که کارشناسان محیط‌زیست مخالف تراریخته به آن اشاره می‌کنند: ریسک اکولوژیک، سلامتی و همین‌طور ریسک اجتماعی. آنها درباره مسأله خطرات اکولوژیکی می‌پرسند: «آیا می‌توان مطمئن بود که محصول تراریخته تولیدشده در گونه‌های وحشی موجود نزدیک به خود تغییراتی به وجود نمی‌آورد و اکوسیستم را از بین نمی‌برد؟» در حالی که کارشناسان بسیاری محصولات تراریخته را از تهدیدات محیط‌زیستی برمی‌شمارند و ارزیابی مخاطرات این محصولات باید از سوی اکولوژیست‌ها انجام شود.
اما خیراندیش موضوع تازه‌ای را مطرح می‌کند: «از یکی از فعالان تراریخته پرسیدم شما اکولوژیست هستید؟ گفت خیر. گفتم پس چطور می‌گویید محصولات تولیدی را ارزیابی ریسک کرده‌اید؟» علاوه بر این، ریسک سلامتی هم موضوعی است که پزشکان باید بسنجند. تولیدکنندگان و واردکنندگان که خودشان تخصصی ندارند. اروپا هم به همین دلیل ریسک تولید و استفاده از این محصولات را نمی‌پذیرد. موضوع دیگر ریسک اجتماعی است: محصول تراریخته بذرهای عقیمی است که نمی‌توان از گیاهان آن دوباره بذر گرفت، بنابراین کشاورز مجبور است هر سال از یک شرکت بذر بخرد (بذری را که خودش پیش از این تولید می‌کرد). سرانجام این ماجرا وابستگی کشاورزان به یک شرکت انحصاری است و انحصار؛ ضدتولید و عدالت است. شرکت‌ها می‌توانند هر زمان که خواستند قیمت را بالا ببرند.
در مستندی به نام «بذرهای نابودی» که درباره کشت پنبه تراریخته در هند است، به این موضوع اشاره می‌کند که ٣٠٠هزار کشاورز هندی با کاشت بذرهای تراریخته خودکشی کردند. نقد مخالفان این است که درنهایت امنیت غذایی یک جمعیت بزرگ به دست یک شرکت می‌افتد. از سوی دیگر درحالی‌که ایران از دیرباز مهد کشاورزی بوده و از نخستین اهلی‌کنندگان بذرهای خوراکی مثل گندم و جو، این هراس کشاورزان را هم دچار کرده است. از طرف دیگر کارشناسان محیط‌زیست دیگری هم معتقدند تراریخته با تولیدات تک‌محصولی، تنوع را در حوزه کشاورزی از بین می‌برد و برای ذخایر ژنتیکی یک تهدید خواهد بود. با از بین رفتن تنوع غذایی، سلامت غذایی هم از بین می‌رود. از بین رفتن تنوع غذایی را می‌توان در فست‌فودها دید؛ در شرکت‌های بزرگی که غذا را در گوشت و مرغ خلاصه کرده‌اند.
خیراندیش از سوی دیگر می‌گوید: «کسانی که ادعای تولید دارند، می‌خواهند انحصار تولید محصولات تراریخته را به دست بگیرند. تولید تراریخته در دنیا هم یک تجارت بزرگ به راه انداخته است. واردکننده‌ها هم که می‌بینند محصولات تراریخته ارزان‌تر است، پیگیر واردات و فروش آنها می‌شوند؛ محصولات بی‌کیفیت و ارزان. این جنگ در ایران بین واردکننده و تولیدکننده نیست، چون تولیدکنندگان ایران اغلب وارد کننده‌اند و محصولشان را به اسم تولید داخل می‌فروشند؛ تکنولوژی تولید تراریخته پیشرفته است و ما هنوز مجهز به آن نیستیم.» از سوی دیگر وجود این محصولات در ایران درحالی است که با وجود شباهت زیاد محصولات تراریخته و طبیعی، تشخیص تراریخته بودن محصول غیرممکن است و در عین حال این حق انتخاب برای مصرف‌کنندگان هم وجود ندارد، چون هیچ برچسبی به آنها نزده‌اند.
با این همه درحالی‌که طرفداران تراریخته، جنگ با این محصولات را جنگ با تکنولوژی می‌دانند پاسخ منتقدان این است که هر تکنولوژی مجازی بی‌ضرر نیست. مثال‌ها هم بسیارند: پیشرفته‌ترین سلاح‌های اتمی و شیمیایی، موادمخدر صنعتی و….
کارشناسان ژنتیک طرفدار می‌گویند تراریخته راه نجات جهان از فقر و گرسنگی است؛ حال آنکه ٣٠درصد مواد غذایی دنیا دور ریخته می‌شود و تولیدکنندگان به دنبال فروش بیشتر هستند. راه‌‌حل از نظر کارشناسان محیط‌زیست این است که دورریز موادغذایی کمتر شود و در کنار توزیع عادلانه غذا در جهان، مصرف کنندگان لایف استایلشان را تغییر دهند. این درحالی است که ایران از نظر تولید غذا کشور فقیری نیست.
پروتکل های بین المللی در خصوص محصولات تراریخته
پروتکل ایمنی زیستی کارتاهنا – مصوب ٢٠٠٠
هدف: کمک برای تضمین حفاظت در زمینه انتقال و استفاده ایمن از موجودات زنده تغییر شکل یافته(تراریخته) که حاصل فناوری زیستی جدید هستند و ممکن است برای سلامت انسان مخاطره‌آمیز باشند و با نقل و انتقالات برون مرزی آثار زیان‌آوری بر حفظ و استفاده پایدار از تنوع زیستی داشته باشد. اعضا تضمین می‌کنند که توسعه، جابه‌جایی، حمل ونقل، کاربرد و رهاسازی موجودات زنده تغییر شکل یافته به گونه‌ای انجام می‌شود که با در نظر گرفتن مخاطرات آن برای سلامت انسان، از خطرات آن برای تنوع زیستی جلوگیری می‌کند یا آنها را کاهش می‌دهد.
این پروتکل، در زمینه قانونگذاری نقل وانتقالات فرامرزیGMO ، «اصول احتیاطی» را تصویب کرده که چنانچه هیچ اطلاعات کافی یا قطعی نسبت به ایمنی GMO ها وجود نداشته باشد، حق محدودیت یا منع واردات آنها را به اعضا می‌دهد.
پروتکل ناگویا – مصوب ٢٠١٠
هدف: تسهیم منصفانه و عادلانه منافع حاصل از استفاده منابع ژنتیکی. از طریق دسترسی مناسب به منابع ژنتیکی و انتقال مناسب فناوری‌های مربوط، با در نظر گرفتن تمام حقوق مربوط به منابع و فناوری‌های مزبور و تأمین کمک‌های مالی مناسب به حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار از اجزای آن کمک می‌کند.
قوانین جهانی محصولات تراریخته
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان «مطالعه قوانین کشورهای منتخب در حوزه محصولات تراریخته» آذر ٩۶ از سوی معاونت پژوهش‌های زیربنایی و امور تولیدی منتشر شد. مطالعه قوانین و مقررات کشورهای منتخب در این گزارش نشان می‌دهد که بیشتر کشورهای جهان در زمینه ایمنی زیستی و مدیریت ریسک تولید، واردات، صادرات، برچسب گذاری و آگاهی‌رسانی محصولات تراریخته به مصرف‌کنندگان، سیاست‌ها، قوانین و مقررات خاصی دارند.
طبق گزارش موسسه خدمات بین‌المللی بیوتکنولوژی کشاورزی ISAAA سطح زیرکشت گیاهان تراریخته در جهان از‌سال ١٩٩۶ روند افزایشی داشته و تا ٢٠١۶ به بیش از٢میلیارد هکتار رسیده است. حدود ٩٩درصد سطح زیرکشت گیاهان تراریخته، به گیاهان روغنی شامل سویا، ذرت، پنبه و کانولا (کلزا) اختصاص دارد و سایر محصولات عمدتا برای مصارف صنعتی یا به صورت گل‌های تزیینی تولید می‌شوند.
در فهرست گیاهان تراریخته کشت شده در جهان تا سال ٢٠١۶ این موارد آمده است:
یونجه، سیب، کلزای آرژانتین، لوبیا، میخک، کاسنی، پنبه، چمن، بادمجان، اکالیپتوس، کتان، ذرت، خربزه، پاپایا، اطلسی، آلو، کانولای لهستان، صنوبر، سیب‌زمینی، برنج، رز، سویا، کدو، چغندرقند، نیشکر، فلفل شیرین، توتون، گوجه فرنگی و گندم نان.
تولید گیاهان تراریخته، تنها در ٢٨ کشور جهان صورت می‌گیرد. از طرف دیگر، برای واردات محصولات تراریخته در کشورهای مختلف، ارزیابی ایمنی و اخذ مجوز الزامی است. رعایت حقوق مصرف‌کنندگان از طریق برچسب‌گذاری محصولات تراریخته و اطلاع‌رسانی به مردم، از دیگر اقدامات کشورهای مورد بررسی در حوزه قانونگذاری محصولات تراریخته است. این درحالی است که بررسی وضعیت محصولات تراریخته در کشور نشان می‌دهد که با وجود قوانین مرتبط، تنها از تولید تجاری گیاهان تراریخته در کشور جلوگیری به عمل آمده، ولی درخصوص واردات این نوع محصولات کنترل و نظارتی صورت نگرفته است.
جدول کشورهای تولیدکننده گیاهان تراریخته در‌سال ٢٠١۶
