به انگلیسی:Wheat و به ترکی:بوُغدا از مهمترین غلات است که جزو قوت غالب مردم جهان است. این گیاه در گونههای وحشی و اهلی موجود است. گندم از گیاهان گلدار تکلپهای یک ساله و تیره گندمیان و از خانواده گرامینهها است. گندم منبع مهمی از کربوهیدرات است. مصرف گندم کامل باعث دریافت مواد مغذی مختلف و فیبر غذایی میشود.
گندم، گل آذین سنبلهای دارد. از هر گره آن یک برگ به وجودمی آید. سنبلچه گندم متشکل از دو گلوم و سه گلچه است. گاهی تعداد گلچهها به ۹ هم میرسد. دانه گندم بین دو پوشش قاشق مانند به نامهای پوشک بیرونی (لما) و پوشک درونی (پالئا) قرار گرفتهاست. برگهای گندم مانند برگهای سایر غلات (به جز ذرت و ارزن)، نازک و کم عرض بوده و زبانههای کوچکی دارند.
عناصر غذایی و مواد تشکیل دهنده دانه گندم:
دانه گندم از این مواد تشکیل شدهاست: ۷ تا ۱۸ درصد پروتئین (بستگی به نوع گندم دارد)، ۶۰ تا ۷۰ درصد نشاسته، ۲ تا ۲/۵ درصد سلولز (فیبر خام)، ۱/۵ تا ۲ درصد چربی و مابقی مرکب از رطوبت و مواد کانی.ظاهر فیزیکی دانههای گندم بسیار متنوع است. طول دانههای گندم از ۵ تا ۸ میلیمتر، پهنایشان از ۲/۵ تا ۴/۵ میلیمتر و وزنشان از ۲۰ تا ۶۰ میلیگرم متغیر است. گستره رنگ گندم از بژ یا نخودی (معروف به گندم سفید) تا قرمز قهوهای (معروف به گندم سرخ) است. بسته به عوامل مختلف اجزای تشکیل دهنده اندوسپرم دانهها میتوانند بافت نرم یا سفتی داشته باشند.
گندم مرکب است از اجزای زیر:
جوانه: تقریباً ۵/۲ درصد وزن دانه را تشکیل میدهد و سرشار از چربی و ویتامینها به خصوص ویتامینهای گروه ب است. ویژگی منحصر به فرد جوانه میزان بالای چربی است. اما به دلیل سهم کم جوانه از کل دانه، درصد چربی کل موجود در دانه کم و بین ۱ تا ۱٫۵ درصداست. از آنجایی که این بخش را معمولاً در تهیه آرد گندم همراه با سبوس جدا میکنند، سبوس را نمیتوان مدت زیادی انبار کرد.
سبوس: همان پوسته دانهاست و تقریباً ۱۴ درصد از وزن دانه را تشکیل میدهد. سبوس را هم همچون گیاهک در مرحله آردسازی از دانه جدا میکنند و معمولاً برای خوراک دام مورد استفاده قرار میگیرد. سبوس سرشار از سلولز است.
سبوس عملاً از ۷ لایه مجزا تشکیل شدهاست که مهمترین آنها لایه تستا است. تستا محل حضور رنگریزهها به خصوص کارتنوئیدها است، از این جهت این لایه از اهمیت فوقالعاده بالایی برخوردار است.
آندوسپرم: حاوی مواد نشاستهای دانه گندم است و تقریباً ۸۳ تا ۸۷ درصد از کل دانه را شامل میشود. آندوسپرم دارای دانههای نشاستهای و مواد پروتئینی است که دانههای نشاسته آن بهوسیله گلوتن که یکی از پروتئینهای موجود در دانهاست، بهم چسبیدهاند بهطوریکه ماتریکس پروتئین-نشاسته را تشکیل میدهند. میزان گلوتن موجود در دانه بر حسب نوع و نژاد گندم تفاوت میکند.
لایهای از آندوسپرم درست زیر سبوس واقع شدهاست که آلورون نام دارد. این لایه تک سلولی است که این لایه در فرایند آردسازی جدا میشود. آندسپرم بین ۱۰ تا ۱۵ درصد پروتئین دارد و بخش قابل توجهی از آن نشاسته است.
میزان گلوتن گندم است که مرغوبیت آن را تعیین میکند. گندمهای قرمز سخت بهاره و پاییزه گلوتن بیشتری دارند و به همین دلیل، ارزش تهیه نان از آنها بیشتر است. چون خمیر حاصل از آردی که از لحاظ گلوتن غنی است، به دلیل داشتن حالت کشدار، قادر است که گازهای ناشی از تخمیر را بیشتر در خود نگهدارد و برای همین، خمیر بهتر ورآمده و حجمش بیشتر میگردد.
کیفیت پخت نان بهطور عمده به دو فاکتور بستگی دارد: کیفیت وکمیت گلوتن خمیرنان. کمیت گلوتن در ری کردن و افزایش حجم نان مؤثر است. گندمهایی که دارای مقدار بیشتری گلوتن هستند، از لحاظ نانوایی نیز کیفیت مطلوبتری دارند.
کیفیت گلوتن نمیتواند جانشین کمیت آن شود، زیرا گندمهایی با کیفیت خوب گلوتن ممکن است آردی که از نظر نانوایی ناپایدار و سست باشد بوجود آورند. میزان گلوتن گندم بستگی فراوانی به شرایط آب و هوایی دارد، ولی به کمک اصلاح بذر گندم میتوان کمیت آن را افزایش داد.
شرایط جوی بیش از ارقام مختلف گندم در تغییر میزان مواد سفیدهای مؤثر و حداکثر میزان گلوتن را میتوان در نواحی گرم به دست آورد. آب و هوا به میزان ۷۰ درصد و نوع رقم به میزان ۳۰ درصد در مقدار گلوتن دانه مؤثر است. در نانوایی کیفیت گلوتن نیز مانند کمیت آن قابل اهمیت است. کیفیت گلوتن به استقامت آن در برابر فشار گازهای ایجاد شده از تخمیر و همچنین پایداری آن در مقابل ازدیاد حجم و شل شدن خمیر (بدون آنکه پاره شود) بستگی دارد.
به عبارت دیگر خمیر بایستی هنگام خمیرگیری مدتی پایداری کرده وبزودی شل نشود. بدین ترتیب جدار حبابهای هوای داخل خمیر زود پاره نشده و بالنتیجه نان حجم بیشتری پیدا میکند. در ورآمدن خمیر بایست تخمیر زیادی صورت گیرد تا مقدار گازهای حاصله فراوانتر شده و حجم نان افزایش یابد.
کیفیت گلوتن گیاه عمدتاً به وسیله پیشینه ژنتیکی آن تعیین میشود: کیفیت گلوتن نمیتواند به وسیلهٔ تغییرات در شرایط محیط یا با استفاده از کودها تغییر یابد. سطوح بالاتر پروتئین که عمدتاً سبب افزایش کیفیت نانوایی میشود، از خوب بودن کیفیت گلوتن حکایت دارد. سطوح بالاتر آن در رقم با کیفیت پائین پروتئین، فقط سبب پیشرفت بسیار محدودی در کیفیت نانوایی میشود.
جهت افزایش کیفیت نانوایی آرد باید از یک طرف درصد رشد و نمو را که موجب بهبود کیفیت گلوتن میگردد زیاد نمود (مانند کیفیت گندم Manitoba) و از طرف دیگر کمیت گلوتن را با کمک روشهای به نژادی فزونی داد (برای نمونه در آلمان غربی میزان گلوتن از ۱۹درصد به۲۵–۲۳ درصد افزایش یافتهاست) و بالاخره باید درصد بلغور یا سبوس را کاهش داد(۶٪).
همچنین در اثر افزودن نمک طعام (به مقدارکم) به خمیر، ثبات و استحکام گلوتن زیاد میشود و تحمل خمیر در هنگام زدن و مخلوط کردن افزایش مییابد (غلظت زیاد نمک سبب تضعیف پایداری و استحکام خمیر میگردد).
گلوتن از دو جزء گلوتنین (محلول در باز ضعیف) و گلیادین (محلول در الکل نسبتاً قوی) تشکیل شدهاست که گلوتنین عامل چسبندگی خمیر و گلیادین عامل کشسانی خمیر است، برای جداسازی گلوتن از نشاسته از دستگاه گلوتن شوی گلوتامیک استفاده میشود و جداسازی گلوتنین و گلیادین با سانتریفیوژ گلوتن در دورهای بالا انجام میشود.
خمیر خوب خمیری است که دارای مقادیر متناسبی از هر دو جزء باشد. بنابرنظر ایرانی (۱۳۸۵) درصد گلوتن مرطوب باید از ۲۷ کمتر نباشد و شاخص گلوتن (عددکیفیت گلوتن) باید در رنج ۹۰–۵۰ باشد.
بهنظر میرسد که در شرایط تنش، به دلیل افزایش شدید انباشت پروتئینهای گلیادین (پروتئینهای گلیادین، پروتئینهای شبه شوک حرارتی بوده و مقاومت گیاه را در برابر تنشهای غیر زنده بالا میبرند) و کاهش اندک مقادیر پروتئینهای گلوتنین، شاخص گلوتن (نسبت گلوتنین به کل گلوتن) با کاهش مواجه شده و در نتیجه قدرت و کیفیت خمیر کاهش یابد.
شرایط مناسب برای رشد گندم
خاک شنی و رُسی عمیق با زهکشی خوب، برای رشد گندم مناسب است. اصولاً میزان عملکرد گندم در شرایط دیم (آبیاری با باران)، در خاکهای ریز بافت بیشتر است. چون این قبیل خاکها قادرند آب را بهتر و به مدت طولانیتر در خود نگهدارند. اما در شرایط آبی (که کشاورز خود گیاه را آبیاری میکند)، معمولاً گندم زیاد تحت تأثیر بافت خاک خود قرار نمیگیرد. گندم هم مانند سایر گیاهان نمیتواند در خاک خشک جوانه بزند.
گندم بهاره به دلیل ذخیره شدن رطوبت زمستانی در خاک، همواره رطوبت مورد نیاز خود را دارد. اما رطوبت خاک گندمهای پاییزه معمولاً فرایند جوانهزنی را با مشکل مواجه مینماید. اگر برای جوانه زنی یا رشد اولیه جوانه، خاک رطوبت کافی نداشته باشد بذرها ممکن است بپوسند یا در معرض صدمات ناشی از سرما قرار گیرند.
آب و هوای مناسب برای رشد گندم
شرایط مناسب برای رشد گندم، آب و هوای خنک در دوره رشد رویشی، آب و هوای معتدل در دوران تشکیل دانه و آب و هوای گرم و خشک در زمان برداشت محصول است؛ بنابراین در مناطقی که زمستانهای سخت دارند، کشت گندم با مشکلاتی از قبیل سرمازدگی زمستانی مواجه میشود. البته باید بدانیم که گندم در برابر خشکی مقاومت چندانی ندارد و نمیتواند به مدت طولانی، خشکی و کمآبی را تحمل نماید.
اما قادر است خود را با شرایط خشک تا حدی تطبیق داده و با تشکیل یاختههای کوچکتر که در نهایت سبب تشکیل برگهای کوچک شده و در نتیجه روزنهها کوچکتر میشود، سطح تعریق را کاهش دهد و از اثرات سوء کمآبی تا حدی محفوظ بماند.
آفات و بیماریهای گیاه گندم
سن گندم (Eurygaster integriceps) پس از ملخ یکی از خطرناکترین آفات گندم است و سالیانه خسارت زیادی به مزارع گندم وارد میسازد.
خسارت سن در دو مرحله مختلف صورت میگیرد: درنخستین مرحله و در فصل بهار حشرات کامل به مزارع غلات مخصوصاً گندم روی میآورند و با مکیدن شیره سلولی گیاه باعث پژمردگی آن میگردند. در مرحله دوم پورهها پس از خروج از تخم روی خوشهها میروند و دانهها را نیش زده و از محتوای دانه تغذیه میکنند و سبب کوچک شدن دانه میشوند.
این حشره با نیش زدن دانهها آنزیم پروتئاز را وارد آنها نموده و در نتیجه پروتئین گندم در محل نیش تجزیه شده و گلوتن سیال و آبکی میشود که این امر سبب ریختن و ضایع شدن خمیر در هنگام پخت میشود و اگر نان به صورت نان حجیم تهیه شود، چون گلوتن قدرت نگهداری گازکربنیک حاصل ازتجزیه گلوتن را ندارد و در مغز نان خلل و فرج تشکیل نمیشود، مغز اینگونه نانها اغلب نپختهاست و حالت پوکی نان سالم را ندارد و در صورت دیدن حرارت بیشتر، سخت و استخوانی میشود.
بررسیها نشان میدهد که بیشترین مقدار تغذیه سن ازگندم در زمان ظهور سنهای نسل جدید بوده و خسارت کیفی سن در مرحله زایشی (عمدتاً در مراحل شیری وخمیری دانه وبا شدت کمتری در مرحله سخت شدن دانه) وارد میشود.
همچنین گفته میشود که زودرسی گیاه و متعاقب آن امکان برداشت زودهنگام محصول، چنانچه سبب عدم همزمانی زمان رسیدگی گیاه با ظهور نسل جدید سن گردد میتواند سبب کاهش خسارت کمی وکیفی سن به سنبلههای گندم گردد. بطورکلی درصد سن زدگی گندم از ۲ تا ۳ درصد نباید تجاوز کند. گندمهای با درصد سن زدگی بیش از این مقدار به تنهایی قابل مصرف نبوده و باید با نمونههای با کیفیت بالا مخلوط شوند یا اینکه مواد بهبود دهنده مثل اسیداسکوربیک ویا گلوتن به آنها اضافه شود و سپس مورد استفاده قرار گیرند.
امروزه اثبات شدهاست که بین مقدار سختی دانه و درصد سن زدگی دانهها ارتباط معکوس وجود دارد، یعنی هرچه سختی دانهها بیشتر باشد درصد سن زدگی کمتراست، همچنین تنش سبب افزایش درصد سن زدگی میشود. برای تعیین درصد سن زدگی ابتدا۱۰۰گرم دانه گندم را وزن کرده، سپس دانههای سن زده را جدا و با توزین آنها درصد سن زدگی نمونه را محاسبه میکنیم. شایان ذکر است که محل نیش حشره به صورت یک لکه کوچک که اطراف آن به رنگ کرم روشن درآمده، قابل مشاهده و شناسایی است.
زنگ گندم
زنگ گندم را، قارچی به نام Puccinia پیچینیا ایجاد میکند. مهمترین بیماری گندم بهشمار میرود که شامل زنگ ساقه، زنگ برگ، زنگ خطی و زنگ نواری میشود. شرایط محیطی مساعد برای ایجاد این نوع آفت، آب و هوای گرم تا گرم مرطوب است. تشکیل حفرههای قرمز یا سیاه که حاوی اسپورهای تولید مثل در سطح ساقه، برگ، غلاف و … از علائم این بیماری هستند. این قارچها از کارایی گیاه در مصرف آب میکاهند، بافتهای گیاه را تخریب میکنند و تعداد دانههای موجود در سنبله را مانند زمانی که گیاه به کمبود آب دچار شده، کاهش میدهند.
سیاهک گندم
سیاهک گندم یکی از بیماریهای قارچی گندم است که میتواند به صورت سیاهک آشکار، سیاهک برگ، سیاهک پنهان معمولی و … ظاهر گردد. سیاهک پنهان، مهمترین و رایجترین و در عین حال، مخربترین نوع سیاهک است که خسارت زیادی مخصوصاً به گندم پاییزه وارد میآورد.
پوسیدگی جوانه و ریشه
بیماریهایی هستند که قارچها آنها را بوجود میآورند. این بیماریها هم خسارات زیادی را به محصول گندم وارد میکنند. در گذشته، ضدعفونی نمودن بذر با ترکیبات جیوهای تا حدی از این بیماریها جلوگیری مینمود. اما امروزه اغلب از کاربامات و هگزا کلرو بنزن برای نابودی این بیماریها استفاده میکنند.
مرحله اول – تهیه بستر مناسب جهت کشت گندم دیم
هدف از تهیه بستر در زراعت گندم دیم نرم کردن خاک زراعی برای کشت یکنواخت بذر، از بین بردن علف های هرز و در نهایت ایجاد شرایط مطلوب در خاک مزرعه جهت رشد و نمو گیاه می باشد.
تهیه بستر زراعی در زراعت گندم دیم بستگی به ادوات در دسترس کشاورزی دارد و نمی توان نسخه مشخصی از روشهای خاک ورزی را برای تمام کشاورزان در نظر گرفت.
اکثر کشاورزان از گاوآهن برگرداندار برای شخم استفاده می کنند چون بیشتر از سایر ادوات شخم در دسترس می باشد.
در منابع علمی برای آماده کردن زمین در زراعت های دیم جهت حفظ رطوبت خاک زراعی استفاده از گاوآهن های قلمی و پنجه غازی توصیه می شود.
زیرا این گاوآهن ها علاوه بر اینکه خاک را بر نمی گردانند تا رطوبت ذخیره شده در خاک حفظ شود، محاسن دیگری چون سبکی وزن و سرعت عمل بیشتر و کاهش هزینه و استهلاک ادوات را نیز دارند.
بیشتر از این ادوات برای عملیات شخم در سال آیش استفاده می گردد تا رطوبت موجود در خاک ناشی از بارندگیهای پاییزه و بهاره در سال آیش در خاک ذخیره گردد.
خاک ورزی با گاو آهن های قلمی و پنجه غازی در حفظ ذخیره رطوبت بسیار موثرتر است و حتی موجب جوانه زدن بذور کشت شده قبل از وقوع اولین بارندگی موثر پاییزه می گردد.
در صورت رعایت تناوب آیش-گندم، یک بار شخم در اواسط بهار و یک بار در اواخر بهار برای مبارزه با علف های هرز و آماده سازی زمین برای کشت در پاییز توصیه می شود.
در صورتی که مزرعه علف هرز زیادی نداشته باشد، یک مرحله شخم در اواخر بهار در صورت مناسب بودن رطوبت خاک توصیه می گردد.
نکته مهمی که کشاورزان گندم کار دیم باید رعایت نمایند این است که با عملیات بیش از حد خاک ورزی، خاک سطح مزرعه را بسیار نرم و به عبارت دیگر خاک را پودر نکنند، چون در صورت وقوع بارندگی شدید بعد از کشت، خاک مزرعه سله می بندد و خروج گیاهچه گندم را با مشکل مواجه می سازد و به همین دلیل درصدی از گیاهچه ها توانایی خروج از خاک را ندارند، که این موضوع موجب می گردد سطح سبز مزرعه کاهش یابد.
همچنین بسیاری از گیاهچه ها نیز به دلیل سله بسیار دیر از خاک خارج می شوند و گیاه ضعیفی در سطح مزرعه تولید می گردد و توان محصول مزرعه را کاهش می دهد.
برای جلوگیری از این مشکل مزرعه باید طوری آماده شود که کلوخه هایی به قطر بین ۵ تا ۱۰سانتیمتر در سطح خاک مزرعه ایجاد گردد.
معمولا در اکثر مناطق دیم ایران در مناطق سرد و معتدل سرد، زراعت حبوبات دیم مانند نخود بهاره و پاییزه، عدس پاییزه توصیه می گردد.
در صورت رعایت تناوب و کشت محصولات فوق در تناوب با گندم، برای تهیه زمین توصیه می گردد که بلافاصله بعد از برداشت این محصولات، عملیات شخم انجام شود.
چون رطوبت خاک در حدی است که عملیات شخم به خوبی انجام می شود و کلوخ های بزرگ در مزرعه ایجاد نمی گردد.
در پاییز قبل از کشت کافیست که این مزرعه با دیسک یا ماله برای عملیات کشت با بذر کار تسطیح گردد. به این ترتیب با رعایت این نکته با حداقل هزینه مزرعه برای کشت آماده می گردد.
یکی از روشهای موثر برای مبارزه با این آفت در مزارع آلوده عملیات خاک ورزی است، که در زیر به آن اشاره می شود.
عملیات خاکورزی در گندم دیم :
نخستین مرحله برای زراعت محصولات دیم آماده سازی زمین تحت عنـوان عملیـات خـاک ورزی صـورت می گیرد شامل دو بخش خاک ورزی اولیه و ثانویه می باشد.
خاک ورزی اولیـه عمومـاً در عمـق بـیش از ۱۵سانتی متر خاک انجام می شود، و هدف های اصلی و مورد انتظار از آن، باز نمودن ذرات خاک جهـت نفـوذ آب، هوا و ایجاد محیطی مناسب برای رشد و توسعه ریشه می باشد.
در مناطق دیـم اصـول حـاکم در عملیـات زراعی بایستی با هدف ایجاد شرایط مناسب به منظور اسـتفاده بهینـه از نـزولات آسـمانی و حفاظـت از خـاک باشد.
انتخاب وسیله خاکورز در شرایط دیم :
نوع وسیله خاکورز در شرایط دیم به فاکتورهایی نظیر:
نوع و مقدار علفهای هرز، ساختمان و بافت خاک، نوع تناوب زراعی، طول دوره آیش، پتانسیل فرسایش، میزان بارندگی و زمان انجام عملیات خاکورزی بستگی دارد.
در سیستمهای مختلف تناوب، ذخیره آب در خاک از مسائل اصلی تولید محصولات دیم در نواحی نیمه خشک و نیمه مرطوب است، به نحوی که گیاه بعدی دچار تشنگی شدید نشده و تولید مناسبی را داشته باشد.
نتایج بررسی های انجام یافته در مناطق سردسیر کشور (آذربایجان شرقی) نشان داده که در سیستم تناوب آیش– گندم استفاده از گاوآهن قلمی در پاییز، بیشترین میزان عملکرد محصول (۱۸۲۵کیلوگرم در هکتار ) را دارا بوده است.
بر اساس همین تحقیقات، کاربرد گاوآهن قلمی در پاییز + استفاده از پنجه غازی در بهار، نسبت به سایر روشهای خاکورزی، از میزان رطوبت وزنی بیشتری برخوردار بوده به طوری که میزان رطوبت خاک در زمان قبل از کاشت گندم در عمق ۲۰-۱۰ سانتیمتری خاک بیش از سایر روش ها (۲۳/۱۷ %رطوبت وزنی) بود.
مرحله دوم – بذر کار مناسب کشت گندم دیم :
بهترین بذر کار برای کشت در شرایط دیم، بذر کاری است که بذر را بطور یکنواخت در سطح مزرعه پخش کند و در عمق مناسب قرار دهد.
در شرایط زراعت گندم دیم در ایران در برخی از مناطق که تراکتورها ضعیف، فرسوده و چندان قوی نیستند بذرکارها باید سبک و قابل حمل و کشش در سطح مزرعه توسط این تراکتورها باشند.
بهتر است که بذرکارها مخزن کود جداگانه داشته باشند تا همزمان کود و بذر را با یک بار تردد تراکتور در مزرعه پخش کند و ضمنا قادر باشد که کود را به صورت نواری در زیر ردیف های کشت قرار دهد تا بازدهی مصرف کود افزایش یابد.
یکی از مسائل و مشکلات زراعت گندم دیم در ایران، فاصله بیش از حد بین ردیف های کشت، در مزارعی است که توسط برخی از بذرکارهای موجود کشت می شوند.
در بهترین شرایط نحوه پخش بذر در زراعت گندم دیم باید طوری باشد که فضای مساوی در اختیار تک تک بذرها قرار گیرد.
بعنوان مثال اگر وزن هزار دانه بذر گندمی ۳۵ گرم باشد و تراکم کشت را ۴۰۰ بذر در متر مربع در نظر بگیریم ( ۱۴۰ کیلوگرم در هکتار) و اگر بخواهیم فضای مساوی در اختیار هر بذر قرار بگیرد،
فاصله هر بذر از بذر دیگر باید ۵ سانتیمتر باشد و به عبارت دیگر بذور باید در چهار گوشه یک مربع به اضلاع ۵ سانتیمتر قرار بگیرند و بنابراین در بهترین شرایط فاصله بین ردیف های کشت باید ۵ سانتیمتر باشد و فاصله هر بذر روی ردیف کشت نیز باید ۵ سانتیمتر باشد و بهترین بذر کار برای کشت گندم دیم بذر کاری است که این قابلیت را داشته باشد، ولی بذر کارهای موجود در بازار فعلاً این توانایی را ندارند.
در صورتیکه مزارع گندم دیم به این روش کشت شود، گیاهچه های گندم فضای کافی و بدون رقابتی برای جذب نور و جذب مواد غذایی از خاک برای رشد اولیه قوی دارند و سریع سطح خاک را می پوشانند تا از تبخیر سطح جلوگیری نمایند و با علف های هرز بهتر رقابت کنند.
در صورتیکه فاصله بین ردیفهای کشت مثلا ۱۷ تا ۲۵ سانتیمتر، برای کشت ۴۰۰ بذر در متر مربع در نظر گرفته شود، فاصله بین بذور بر روی ردیف های کشت بیش از حد کم می شود
ولی فاصله بین ردیفهای کشت بیش از حد زیاد می شود، که این موضوع دلیل علمی قانع کننده ای ندارد.
مدلهایی از بذر کار در بازار یافت می شوند که فاصله ردیف های کشت در آنها برابر ۱۰ سانتیمتر است و این بذرکارها بیشتر برای زراعت گندم آبی و کشت در شرایطی طراحی شده است که خاک مزرعه به خوبی آماده شده باشد.
با توجه به مطالب ذکر شده در بالا، بذر کاری برای زراعت غلات دیم مناسب است که فاصله ردیف های کشت آن به ۵ سانتیمتر نزدیک تر باشد.
بنابراین بذر کاری با فاصله ردیف ۱۰ سانتیمتر بهتر از بذرکاری با ردیف کشت ۱۵ سانتیمتر است.
برخی از کشاورزان که با رعایت اصول صحیح زراعی و داشتن امکانات کافی برای آماده سازی خاک مزرعه، از بذرکارهای گندم آبی با فاصله ردیف کشت ۱۰ سانتیمتر برای کشت گندم دیم استفاده می کنند.
میزان بذر :
میزان بذر بر اساس تعداد ۳۵۰-۳۰۰ دانه در متر مربع بر اساس وزن هزار دانه در ارقام گندم نان (حدود ۱۴۰-۰۱۱۰کیلوگرم در هکتار) خواهد بود.
توجه : در مناطقی با بارندگی کمتر و خطر خشکی ممتد و گرما توصیه می شود که میزان بذر ۱۰ درصد کمتر از مقدار بذر توصیه شده در نظر گرفته شود.
تاریخ کاشت :
کشت گندم در ایران صرف نظر از تیپ رشد ارقام و واریته های مختلف آن (زمستانه، بهـاره و بینـابین ) عمومـاً در فصل پائیز انجام میگیرد.
کاشت بذر در خاک خشک برای بسیاری از گیاهان مخاطره آمیز است چون بارندگی ممکن است جهت جوانه زدن کافی، ولی برای سبز شدن و ادامه رشـد گیـاه کـافی نباشـد، ولـی گیاهانی نظیر گندم و جو که می توانند بطور مؤثری چند دوره خشکی بین جوانه زدن و سبز شدن کامـل را تحمل نمایند را می توان در این شرایط کشت نمود.
خطر کاشت در خـاک خشـک بـا در نظـر گـرفتن احتمال افزایش عملکرد که در اثر طولانی تر شدن فصل رشد و استفاده مؤثر از نـزولات آسـمانی ابتـدای فصل رشد حاصل می شود قابل توجیـه اسـت.
بایـد زمـان کاشـت گنـدم مـوقعی باشـد که در صـورت وقـوع بارندگی موثر، فرصت زمانی لازم برای رشد اولیـه گیاهچـه هـا در پـائیز بـرای ورود بـه فصـل زمسـتان و سـرما (ورنالیزاسیون) وجـود داشـته باشـد.
تغییـرات دمـا در مزرعـه بـر میـانگین تعـداد بـذرهای جوانـه زده، سـرعت جوانه زنی و سبزشدن یکنواخت تأثیر میگذارد.
تاریخ کشت مناسب برای گندم دیم در اقلیم سرد شامل:
۱ -در مناطق خیلی سرد کوهستانی از اواخر شهریور لغایت نیمه اول مهرماه قبل از اولین بارندگی موثر پاییزه
۲ -در مناطق سردسیر از اول مهرماه لغایت ۲۵ مهر ماه و قبل از از اولین بارندگی موثر پاییزه.
کتاب: کاشت گندم در مناطق سر- وزارت جهاد کشاورزی-.پی.دی.افPDF
روش کاشت :
استفاده از خطی کار با فاصله خطوط کشت ۱۷- ۱۵ سانتی متر در گندم.
استفاده از خطی کار با قابلیت جایگذاری کود در زیر بذر ) کود ۶ سانتیمتر زیر بذر.
اگر از دستگاه های کاشت مستقیم برای کشت گندم استفاده شود، پیشنهاد می شود از دستگاه هایی که دارای شیار بازکن تیغه ای دارند استفاده شود، چون این دستگاهها می توانند کود را در عمق ۴ سانتیمتر زیر بذر جایگذاری کنند، در حالیکه دستگاه های کشت مستقیم با شیاربازکن بشقابی فقط توانایی جایگذاری کود تا ۲ سانتیمتر زیر بذر را دارند.
دستیابی به فاصله ردیف های کم (کمتر از ۱۵ سانتی متر) امری مهم در زراعت غلات دیم می باشد.
چرا که فاصله زیاد بین دو ردیف کشت موجب رشد بیشترعلف های هرز، افزایش تبخیر و از همه مهم تر عدم یکنواختی بذر در واحد سطح (افزایش تراکم در روی ردیف ) و موجب کاهش عملکرد محصول خواهد شد.
لذا خطی کارهایی با فاصله خطوط کمتر و نیز دارای قابلیت حفظ فواصل خطوط در حین کاشت تاثیر مثبتی برروی عملکرد گندم می توانند داشته باشند.
عمق کاشت :
در مناطق سردسیرکشور عمق کاشت مناسب گندم دیم ۴ الی ۵ سانتیمتر در نظر گرفته می شود.
از عواملی که در عمق کاشت گندم مؤثرند می توان به ویژگیهای رقم از نظر طول کلئوپتیل، اندازه و میزان پروتئین دانه اشاره نمود.
کاشت عمیق موجب کاهش درصد سبز وکاهش تعداد پنجه بارور شده که کاهش عملکرد را به دنبال خواهد داشت.
تاثیر منفی کاشت عمیق در کشت های دیر به دلیل کند شدن سرعت جوانه زنی در خاک سرد بیشتر نمایان می شود.
بررسیهای انجام یافته بیانگر کاهش درصد سبز در عمق های بیشتر از ۱۲- ۱۰ سانتی متر می باشد.
تذکر: منظور از عمق کاشت، مقدار خاک قرار گرفته بر روی بذر می باشد.
راهنمای کاشت،داشت و برداشت گندم آبی در استان خوزستان-اعضای هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی منابع طبیعی استان خوزستان-پی.دی.اف.PDF
کشت گندم آبی و دیم، معرفی ارقام مناسب برای اقلیم سرد و گرم
اﻧﺘﺨﺎب ﺻﺤﻴﺢ ﻧﻮع رﻗﻢ ﮔﻨﺪم، ﺗﻬﻴﻪ و ﻣﺼﺮف ﺑﻪ ﻣﻮﻗﻊ و ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻬﺎدهﻫﺎ، ﻓﺮاﻫﻢ کردن و ﺑﻪ ﻛﺎرﮔرفتن ادوات و ﻣﺎﺷﻴﻦآﻻت ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای شخم وکاشت، تغذیه مناسب وکنترل آﻓﺎت و ﺑﻴﻤﺎریها و رعایت تناوب کشت عوامل داشتن مدیریت مناسب کاشت گندم است.
برای کشت گندم آبی کشور از نظر آب و هوایی به چهار ناحیه تقسیم میشود:
- اﻗﻠﯿﻢ ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﺳﻮاﺣﻞ درﯾﺎی ﺧﺰر
- اقلیم گرم و خشک جنوبی
- اﻗﻠﯿﻢ ﻣﻌﺘﺪل ﻓﻼت ﻣﺮﮐﺰی
- اﻗﻠﯿﻢ ﺳﺮد کوهستانی
برای کشت گندم دیم کشور از نظر آب و هوایی به سه ناحیه تقسیم میشود:
اقلیم سرد:
اقلیم سرد با متوسط بارندگی متوسط(متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلیمتر): این اقلیم شامل اﺳﺘﺎنﻫﺎی آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺮﻗﯽ، ﻏﺮﺑﯽ، ﮐﺮدﺳﺘﺎن، زﻧﺠﺎن، اردﺑﯿـﻞ، ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳـﯿﺮی و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎن ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل و ﺑﺨﺘﯿﺎری، ﻓﺎرس، ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه و ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑـﻮﯾﺮ اﺣﻤـﺪ
اقلیم سرد با باران کم(متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﻫﻤﺪان، ﺳﻤﻨﺎن، ﻣﺮﮐﺰی و ﻗﺴﻤﺘﯽ از ﺷﻤﺎل ﺧﺮاﺳﺎن
اقلیم معتدل:
اقلیم معتدل با بارندگی متوسط به بالا(متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلیمتر): اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه، ﺗﻬﺮان و ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﻟﺮﺳﺘﺎن، اﯾﻼم، ﻗﺰوﯾﻦ، ﭼﻬﺎر ﻣﺤﺎل ﺑﺨﺘﯿـﺎری و فارس
اقلیم معتدل با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلیمتر): ﺷﺎﻣﻞ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎﯾﯽ از اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﺧﺮاﺳﺎن، ﻣﺮﮐﺰی، اﺻﻔﻬﺎن و ﻓﺎرس
اقلیم گرمسیر:
اقلیم با بارندگی متوسط و بالا(متوسط بارندگی بین ۳۰۰ تا ۴۸۰ میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﮔﻠﺴـﺘﺎن، ﻣﺎزﻧـﺪران، اﯾـﻼم، ﮔـﯿﻼن، ﺧﻮزﺳـﺘﺎن و قسمتهایی از اﺳـﺘﺎن ﻫـﺎی ﻟﺮﺳـﺘﺎن،ﮐﻬﮕﯿﻠﻮﯾﻪ و ﺑﻮﯾﺮاﺣﻤﺪ، ﻓﺎرس و ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎه
اقلیم گرم با بارندگی کم(متوسط بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلیمتر): اﺳﺘﺎن ﻫﺎی ﺑﻮﺷﻬﺮ، ﻫﺮﻣﺰﮔﺎن، ﺳﯿﺴﺘﺎن و ﺑﻠﻮﭼﺴﺘﺎن، ﺧﻮزﺳﺘﺎن و ﻗﺴﻤﺘﯽ از اﺳـﺘﺎن ﺧﺮاﺳـﺎن
عملیات خاکورزی: هدف از خاکورزی در کاشت غلات دیم زیر و روکردن خاک، نرم کردن و نفوذپذیر کردن خاک نسبت به آب، هوا و ریشه، از بین بردن شیب زمین، افزایش قابلیت نگهداری آب و زیرخاککردن بقایای گیاهان برای استفاده از آنها است. شامل خاکورزی اولیه(شخم عمیق) و خاکورزی ثانویه است.
روشهای تشخیص عنصر غذایی گیاه: برای تعیین مقدار عناصر خاک باید آزمایش تجزیه خاک اجام داد.
کاربرد کودهای ازته باید در چند نوبت(کاشت، پنجه زنی، ساقه دادن، گلدهی وگرده افشانی) به شکل سرک انجام باشد. کودهای فسفره مانند سوپر فسفات تریپل قبل از کاشت و کودهای پتاسیمی مانند سولفات پتاسیم و کلرید پتاسیم دو قسمت شود(یک قسمت قبل از کاشت به همراه کمی کود ازته و یک قسمت در زمان ساقه رفتن) داده شود.
انتخاب نوع بذر:
ضدعفونی کردن بذر، داشتن ویژگیهایی مثل ﻣﻘﺎوﻣـﺖ ﻧﺴـﺒﺖ ﺑـه آﻓﺎت و اﻣﺮاض ﻣﻨﻄﻘﻪ، ﺑﺎﻻ ﺑﻮدن ﻛﻴﻔﻴﺖ ﻧﺎﻧﻮاﻳﻲ، ﺧﻠﻮص ﺑﺬر
تعدادی از ارقام گندم آبی مناسب برای نان در مناطق سرد:
نوع رقم | تیپ رشد | مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) | زمان برداشت |
اﻟﻮﻧﺪ | ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ | ۱۸۰-۲۰۰ | اواخر خرداد تا اوایل تیر ماه |
زرﻳﻦ | زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ | ۱۹۰-۲۰۰ | دهه دوم تیر |
ﭘﻴﺸﮕﺎم | ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ | ۱۶۰-۱۸۰ | دهه دوم تیر |
اروم | ﺑﻴﻨﺎﺑﻴﻦ | ۱۶۰-۱۸۰ | دهه دوم تیر |
ﻣﻴﻬﻦ | زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ | ۱۸۰-۲۰۰ | دهه دوم تیر |
زارع | زﻣﺴﺘﺎﻧﻪ | ۱۸۰-۲۰۰ | دهه دوم تیر |
تعدادی از ارقام گندم آبی مناسب برای نان در مناطق گرم:
ارﻗﺎم ﮔﻨﺪم ﻧﺎن ﺑﻬﺎره ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﻛـﺸﺖ در اﻳـﻦ اﻗﻠـﻴﻢ ﺷـﺎﻣﻞ رﻗـﻢ ﻛﻮﻫﺪﺷـﺖ، ﻛـﺮﻳﻢ، زاﮔﺮس، ﻗﺎﺑﻮس و ﮔﻬﺮ اﺳﺖ. ارﻗﺎم ﮔﻨﺪم دوروم ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای ﻛﺸﺖ در اﻗﻠﻴﻢ ﮔﺮم دﻳﻢ ﺷﺎﻣﻞ ﺳﻴﻤﺮه، دﻫﺪﺷﺖ و ﺳﺎﺟﻲ هستند ﻛﻪ ﻛﻴﻔﻴﺖ ﺧﻮﺑﻲ دارﻧﺪ و ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎری ﻫﺎی زﻧﮓ زرد و ﻗﻬﻮهای ﻣﻘﺎوماﻧﺪ. در اﺳﺘﺎنﻫﺎی ﮔﺮم و ﻣﺮﻃﻮب ﺷﻤﺎل ﻛﺸﻮر مانند ﮔﻠـﺴﺘﺎن، ﻣﺎزﻧـﺪران، و ﻣﻐـﺎن (ﻛـﻪ ﺑﻴﻤـﺎری زﻧﮓ و ﻓﻮزارﻳﻮم ﺷﺎﻳﻊ اﺳﺖ) ﻛﺸﺖ ارﻗﺎم ﻗﺎﺑﻮس، ﻛﻮﻫﺪﺷﺖ و ﻛﺮﻳﻢ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ ﺷﻮد.
نوع رقم | زمان برداشت | مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) | زمان کاشت |
چمران | نیمه دوم اردیبهشت | ۱۵۰-۱۶۰ | اول تا ۱۵ آذر |
افلاک | نیمه دوم اردیبهشت | ۱۷۰-۱۸۰ | اول تا ۱۵ آذر |
چمران۲ | نیمه دوم اردیبهشت | ۱۷۰-۱۸۰ | اول تا ۱۵ آذر |
کرخه | نیمه دوم اردیبهشت | ۲۲۰ | اول تا ۲۰ آذر |
یاواروس | نیمه دوم اردیبهشت | ۲۲۰ | اول تا ۲۰ آذر |
بهرنگ | نیمه دوم اردیبهشت | ۲۲۰ | اول تا ۲۰ آذر |
تعدادی ارقام مناسب برای کاشت گندم دیم :
نوع رقم | تیپ رشد | مقدار بذر مورد نیاز(کیلوگرم در هکتار) | زمان کاشت |
آذر۲ | زمستانه زودرس | ۱۲۰-۱۴۵ | ﻧﯿﻤﻪ اول ﻣﻬﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﯿﺮ و اواﺧﺮ ﻣﻬﺮ و اواﯾﻞ آﺑﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪل |
سرداری | زمستانه زودرس | ۱۳۰-۱۵۰ | ﻧﯿﻤﻪ اول ﻣﻬﺮ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﺳﺮدﺳﯿﺮ و اواﺧﺮ ﻣﻬﺮ و اواﯾﻞ آﺑﺎن در ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻣﻌﺘﺪل |
زاگرس | بهاره زودرس | ۱۱۰-۱۴۵ | اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
کوهدشت | بهاره زودرس | ۱۰۵-۱۴۰ | اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
گهر | بهاره زودرس | ۱۱۰-۱۳۰ | اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
نیک نژاد | بهاره زودرس | ۱۱۰-۱۳۰ | اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
سیمره | بهاره زودرس | ۱۱۰-۱۵۰ | اواﺧﺮ آﺑﺎن و اواﯾﻞ آذر ﻣﺎه |
کاشت و آبیاری:
بذر گندم باید در عمق ۴ تا ۵ سانتیمتری کاشته میشود. فاصله بین ردیفها در غلات باید کم باشد حدود ۱۵ تا ۱۷ سانتیمتر تا علفهای کمتری رشد کند. در کشت گندم آبی اولین آبیاری در روز کاشت انجام میشود و بسیار مهم است. آبیاری دوم باید ده روز بعد از آبیاری اول انجام شود. روش کرتی و غرقابی مناسب نیست و بهتر است به روش جوی و فاروئر آبیاری شود.
آماده سازی بذور: برای بذهایی که با بذر علفهای هرز و گیاهان دیگر مخلوط هستند باید بوجاری انجام دهیم. بعد از خالص کردن بذر برای جلوگیری از بیماریهایی مانند سیاهک پنهان و آشکار گندم یا سیاهک پاکوتاه بهتر است بذرها را با یک لایه قارچکش بپوشانیم.
مقدار بذر در کاشت گندم دیم حدود ۱۰۵ تا ۱۲۵ کیلوگرم در هکتار است و هرچه میزان بارش منطقه کمتر باشد باید بذر بیشتری استفاده شود.
کود دهی در کشت دیم: بعد از خاکورزی در زمان کاشت گندم حدود ۶۰ کیلوگرم در هکتار از کود ازت خالص یا کود شکری یا سفید(اوره) جایگذاری میکنیم.
کود فسفره(سوپرفسفات تریپل(کود سیاه):در زمان کاشت دیم یعنی پاییز حدود ۱۲ تا ۱۵ کیلوگرم استفاده میکنند.
نکته: بهتر است در صورت نیاز خاک از کود استفاده شود زیر بیشبود کودهای سفید و سیاه باعث افت کیفیت و کاهش محصول خواهد شد و استفاده از کود سفید بی رویه هرساله باعث شوری خاک و مسمومیت آبهای زیرزمینی میشود و خاصیت شیمیایی و فیزیکی خاک را عوض میکند.به پیشنهاد سایت قرنفیل از کود مرغی پوسیده یکساله هر دو سال یکبار استفاده کنید.
کودمرغی گوشتی پوسیده یکساله:برای هر هکتار ۱۰ تن کود مرغی بعد از برداشت گندم بر زمین پهن نموده وخاک را شخم سطحی بزنید بعداز یکماه در عملیات خاکورزی شخم عمیقی بدهید و گندم را بپاشید این روش کودهی در زمان آیش زمین بهترین جواب را میدهد.