گیاه شناسی زعفران،کشت و داشت زعفران

گیاه زعفران

نام علمی: (Crocus sativus)

از خانواده:زنبقیان

که خواص زیادی از قبیل دارویی و رنگ غذایی دارد. ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده زعفران در دنیا می‌باشد.

زعفران گیاهی کوچک و چندساله به ارتفاع ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر است. از وسط پیاز یا قاعده‌یِ ساقه، تعدادی برگ باریک و دراز خارج می‌شوند.

از وسط برگ‌ها، ساقه‌ای گلدار بیرون‌می‌آید که به یک تا سه گل منتهی می‌شود. گل‌ها دارای ۶ گلبرگ بنفش‌رنگ هستند که ممکن است در بعضی واریته‌ها به رنگ گلی یا ارغوانی باشند. گل‌ها دارای ۳ پرچم و یک مادگی منتهی به کلالهٔ سه‌شاخه به رنگ قرمز متمایل به نارنجی هستند. قسمت مورد استفاده این گیاه انتهای خامه و کلاله سه‌شاخه است که به نام زعفران مشهور است و معطر و کمی تلخ است.

خواص دارویی

دم‌نوش زعفران اساساً ضدافسردگی و نشاط‌آور بوده و به بهبود عملکرد دستگاه گوارش کمک می‌کند؛ همچنین مدر (ادرار آور) بوده و نتیجتاً برای شست‌وشوی کلیه‌ها و مثانه مفید است.

تسهیل در هضم غذا، رفع نفخ معده، تسهیل گردش خون و خون‌سازی از فواید دیگر آن است همچنین خاصیت آنتی‌اکسیدانی و نتیجتاً ضد سرطانی نیز دارد. (نام علمی: Crocus sativus) زعفران ویژگی سرخوشی داشته و امروزه برخی شرکت‌های دارویی اروپایی از آن به عنوان اینتگراتور ضد افسردگی استفاده می‌کنند.

کروسین و سافرانال موجود در زعفران تأثیری مشابه داروی فلوکستین داشته و از بازجذب دوپامین، نوراپی نفرین و سروتونین جلوگیری نموده و بدین ترتیب اثر ضد افسردگی خود را اعمال می‌نماید.

کاهش میزان سروتونین منجر به افزایش علائم “PMS” یا سندرم پیش قاعدگی و به ویژه افسردگی می‌شود. نتیجه مطالعات نشان می‌دهد کروسین و سافرانال موجود در زعفران از بازجذب سروتونین جلوگیری کرده و در نتیجه منجر به افزایش مقدار سروتونین و کاهش علائم افسردگی در زنان مبتلا به “PMS” می‌شود. از آنجاییکه افسردگی از مهم‌ترین عوامل کاهش میل جنسی است، بهبود افسردگی موجب افزایش میل جنسی نیز می‌گردد.

به‌طور کلی ۸٪ از زوج‌های ایرانی مبتلا به ناباروری هستند و در این میان سهم مردان ۴۰٪ است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد “ROS: Reactive Oxygen Species” یکی از دلایل کاهش باروری در مردان است.

به این ترتیب که “ROS” به ویژه رادیکال‌های آزاد، سبب پراکسیداسیون اسیدهای چرب و آسیب به غشای سلولی اسپرم و محتوای ژنتیکی آن می‌گردد و در نتیجه سبب مختل شدن تحرک اسپرم و همچنین آسیب به DNA می‌شود و در نتیجه منجر به لقاح ضعیف می‌گردد.

کاروتنوئیدهای موجود در زعفران به ویژه کروسین و کروستین که آنتی‌اکسیدان می‌باشند با جلوگیری از فعالیت “ROS” از اکسیداسیون اسیدهای چرب در غشا جلوگیری کرده و در نتیجه سبب افزایش تحرک و بهبود مورفولوژی اسپرم و همچنین عملکرد جنسی آقایان می‌گردد.

زعفران با محدودسازی سنتز RNA و DNA در سلول‌های سرطانی، قطع واکنش‌های زنجیره‌ای رادیکال‌های آزاد، از طریق فعالیت آنتی‌اکسیدانی ترکیبات خود در پیشگیری و بهبود سرطان کمک می‌کند. همچنین ترکیبات کاروتنوئیدی بر آنزیم “Topoisomerase 2” برهم کنش دارد که این خاصیت به فعالیت سیتوتوکسیکی زعفران بر می‌گردد و سبب آپپتوز سلول‌های سرطانی می‌شود.

زعفران به عنوان طعم دهندهٔ غذا و برای رنگ پارچه، در کشورهای در حال توسعه و توسط صنعت گران به مقدار زیاد استفاده می‌شود. در طب سنتی، زعفران به عنوان مسکن، خلط آور، محرک جنسی و معرق، کاربرد دارد.

در گزارش‌های داستان گونهٔ مربوط به مناطق استوایی آسیا، از خمیری نام برده شده که مخلوطی از زعفران و چوب صندل است و این خمیر امروز همچون گذشته به صورت مرهمی آرامش بخش برای پوست‌های خشک مصرف می‌شود.

ترکیبات شیمیایی زعفران

مهم‌ترین ترکیبات موجود در زعفران شامل ترکیبات زرد رنگ که به خوبی در آب محلول‌اند (مشتقات کروستین)، ترکیبات تلخ از جمله پیکروکروسین که به ویژه مقوی معده می‌باشند، مواد معطر (اسانس) که مهم‌ترین ترکیب آن سافرانال می‌باشد که گاهی تا ۱درصد زعفران را تشکیل می‌دهد.

روغن ثابت به میزان حداکثر ۱۰درصد، رطوبت حدود ۱۳۱۰ درصد و ترکیبات معدنی حدود ۵درصد می‌باشد. مقدار کروسین که تشکیل دهنده رنگ زعفران است وقتی در حالت غنچه چیده شود، بیشتر است.

نگهداری زعفران

زعفران به ویژه بعد از آسیاب شدن باید دور از نور و رطوبت و در جام شیشه‌ای نگهداری شود. زیرا با توجه به این که اسانس (مواد معطر) زعفران قابل تبخیر شدن است در صورت نگهداری نامناسب، به مرور زمان اسانس آن تبخیر شده و از اثرات دارویی و طعم و مزهٔ آن کاسته می‌شود و مرغوبیت آن از دست می‌رود.

البته بعضاً در اکثر مواقع زعفران تا۱یا۲ماه بعد از برداشت بو و عطر دارد اشتباه رایج در این است که اکثراً فکر می‌شود که زعفران باید بو و عطر زیاد بدهد؛ زعفران بعد از ۲ماه خشک می‌شود بویش می‌پرد وقتی آسیاب می‌شود و مرطوب می‌شود مجدد بو و عطر می‌گیرد، پس در همه مواقع سال زعفران بوی تازگی که تازه جمع شده باشد را نمی‌دهد؛ بنابراین بهتر این است که برای نگهداری خواص زعفران مقداری از آن را که می‌خواهند در طول یک هفته استفاده نمایند را آسیاب نموده و در جام شیشه‌ای در بسته‌ای قرار دهند.

نحوه کاشت گیاه زعفران

این گل زیبای جام مانند می تواند از پاییز تا بهار رنگ و طراوت خاصی را به حیاط شما ببخشد.

انواع زعفران، پرورش ساده و راحتی دارند و زحمت کمی برای پرورش آنها لازم است؛ تقریباً می توان گفت که این گیاه از هر گونه آفت عاری می باشد. می توان از این گیاه در گوشه و کنار حیاط و زیر درختان استفاده کرد. همچنین کاشت آنها در گلدان می تواند منظرۀ بسیار زیبایی را ایجاد نماید.

انواع گل دهندۀ گیاه زعفران در پاییز

این نوع گیاه به راحتی پرورش می یابد و احتیاج به خاکی دارد که آب را به سهولت تخلیه کند.

1. C.sativus: این نوع گیاه زعفران، گلبرگهای بنفش روشنی دارد که در خارج آن خطوط تیره تری به چشم می آید. ساقه های زعفرانی آن قرمز و بلند است. این نوع گیاه زعفران برای پرورش دادن، خصوصیات ویژه ای دارد.
2. C.speciosus: این نوع گیاه زعفران، اولین گونه ای است که زودتر از انواع دیگر گلدهی می کند. این گیاه پرطرفدار ترین نوع زعفران می باشد که رنگهای متنوعی از سفید تا آبی تیره دارد. پرورش این گونه گیاه بسیار ساده بوده و برای تزیین چمن نیز بسیار مناسب است.انواع گل دهندۀ گیاه زعفران در اوایل بهار این گونه زعفران از اوایل بهار گل می دهد و همچنان به خاکی که آب را به راحتی تخلیه کند نیاز دارد.
3. C.chrystanthus: این گونه گلهای کرم رنگ و آبی روشن خاکستری دارد.
4. Lady killer: دارای رنگ بنفش روشن با کناره های سفید است و درون گل بنفش مایل به سفید است.
5. E.A.Bowles: گلها جام مانند و به رنگ زرد لیمویی می باشند. گاهی در گلبرگهای بیرونی رنگهای بنفش و برنزی نیز دیده می شود.
6. Tricolor: نوک گلبرگها بنفش، سپس قسمتی سفید و داخل آن زرد رنگ است.
7. tommasinianus: گونه ای بسیار راحت برای پرورش دادن که بذر خود را در تمام نقاط حیاط می پاشد. رنگ گلهای آن از بنفش روشن تا بنفش تیره متغیر است. نوک گلبرگها تیره تر هستند. این گیاه در سایه نیز می تواند به رشد خود ادامه دهد.

راهنمایی هایی برای پرورش زعفران

– انواع گلدهندۀ پاییزی را بین مرداد تا مهر بکارید. انواع گلدهندۀ بهاری را بین شهریور تا آبان بکارید. برای کاشت پیاز آن، بیل های مخصوصی وجود دارد که می توانید آنها را تهیه کنید.

– پیازها را در عمق ۶ تا ۱۰ سانتیمتر بکارید و فاصلۀ بین بوته ها را نیز به همین میزان رعایت کنید.

– هنگامی که قصد دارید گیاه را بکارید اگر احتمال می دهید که خاک شما مناسب است، خاک را با مقداری کود گیاهی و سنگ ریزه مخلوط کنید تا بتواند آب را به راحتی تخلیه کند.

– پس از کاشت پیاز آن، پیاز را آبیاری کنید.

– پس از کاشت، کمی مواد تقویت کننده به آن بدهید.

– اجازه دهید پیازها به صورت طبیعی بمیرند و خودتان ساقه آنها را نبرید.

-در صورت کاشته شدن در گلدان، گیاه را هر ۲ هفته یکبار، با مواد تقویت کننده، تقویت کنید.

تکثیر زعفران

الف – روش تقسیمی:

این روش ساده ترین روش تکثیر زعفران است. پس از چندین سال می توانید پیاز یا هستۀ اصلی گیاه را از خاک بیرون آورده و آن را تقسیم کنید و دوباره بکارید.

ب – روش بذری:

برخی از گونه های این گیاه، به صورت طبیعی دور و بر حیاط به بذر پاشی می پردازند. این بذرها را می توان از خود گیاه هم جمع آوری کرد. بعضی از بذرهای ترکیبی احتمال پرورش گلهای متفاوت را دارند. بذر را در خاک مناسبی که آب را به خوبی تخلیه می کند بکارید. اغلب پس از ۳ سال گلدهی می کنند.

مشکلات احتمالی پرورش زعفران

زعفران عاری از امراض نیست ولی عموماً پرورش ساده ای دارد. بزرگترین دشمن و آفت این گیاه سنجاب، خرگوش و جوندگان هستند که پیاز گیاه را می خورند. برای اجتناب از این اتفاق می توانید روی هر گیاه را با توری مرغی بپوشانید. سعی کنید پیازها را در عمق بیشتری بکارید. برخی افراد پیازها را آغشته به پارافین می کنند تا از گزند سنجابها در امان بمانند.

برگ زعفران

برگ های کروکوس باریک و دراز و به صورت ناودانی بوده و اغلب واجد نوار سفید رنگ در قسمت وسط می باشد. وجه تمایز کروکوس ها از طریق شناسایی وضع ظاهری برگ ها قبل و بعد از مرحله گلدهی، تعداد برگ ها، طول و عرض برگ ها و همچنین رنگ برگ ها امکان پذیر است.

به طور معمول برگ ها در زعفران زراعتی بعد از گلدهی گیاه ظاهر می شود. آبیاری خارج از موعد باعث ظهور برگ ها قبل از مرحله گلدهی خواهد شد. برگ های زعفران سرنیزه ای باریک و دارای ارتفاع ۴۰-۳۰ سانتی متر است. برگ ها و گل های مربوط به یک جوانه رأسی در داخل یک چمچه دو کفه ای سفید رنگ قرار می گیرد.

وظیفه اصلی چمچه حفاظت از اندام های رویشی و زایشی گام است. این قسمت از گیاه اولین اندامی است که از خاک خارج شده و در ادامه گل ها بعد از چند روز از داخل چمچه ها خارج می شود که با تابش نور خورشید تبدیل به گل شده و در نهایت برگ ها ظاهر خواهد شد.

گیاه زعفران دارای ساقه نمی باشد و برگ ها مستقیما از روی پیاز رشد می کنند. تعداد برگ های هر بنه جوانه رأسی بطور تقریبی ۱۶-۵ برگ متغیر بوده و طول برگ ها به سانتی متر می رسد. قسمت رویی برگ نسبت به قسمت زیرین آن تیره تر است. در صورت ۲۰ – ۶۰ حاصل خیز بودن زمین زراعی تعداد برگ ها افزایش خواهد یافت.

بنه کروکوس های زعفران

بنه به عنوان ساقه زیرزمینی سخت و کوتاه است که از قاعده پهن تری برخوردار است. بنه زعفران از پوشش فلس مانندی به رنگ قهوه ای کم رنگ پوشیده شده است. بنه مادر، تغذیه اولیه گل ها و برگ ها را بر عهده داشته و با ایجاد بنه های دختر باعث افزایش دوام کرو کوس ها می شود.

این حالت نقش مهمی در تکثیر زعفران دارد. زیرا تکثیر زعفران زراعتی فقط از طریق بنه امکان پذیر است و گیاه قادر به تولید بذر نمی باشد. جهت افزایش جذب آب بنه های زعفران زراعتی، معمولا پوسته موجود در کف بنه ها و همچنین مقداری از پوشش بنه ها برداشته می شود.

در مقابل باید سعی شود از حذف تمامی پوشش بنه ها خودداری شود تا بیماری های قارچی باعث آسیب به گیاه نشود. آماده سازی و تهیه زمین کشت بنه ها از اهمیت بالایی برخوردار است. کیفیت بالای بنه ها و همچنین زمین کشت حاصل خیز در میزان تولید زعفران نقش بالایی دارد. معمولا از پیازهای ۳-۲ ساله، سالم و بدون زخم جهت کشت استفاده می شود.

با گذشت زمان از کشت پیازها در سال جدید از محل جوانه غده جدیدی تولید می شود و این غده ها در سال های آتی غده های دیگری را تولید می کنند. در سال های هفتم تا دهم تراکم غده ها افزایش یافته و باید پیازها را از زمین خارج نمود تا جهت کشت در مزارع جدید استفاده شود.

طبقه بندی کروکوس های زعفران

طبقه بندی کروکوس ها برای اولین بار بوسیله George Mov در سال ۱۸۸۶ انجام گرفت و مدتی بعد Brian Mathew در سال ۱۹۸۳ طبقه بندی دیگری به چاپ رساند. به طور کلی کرو کوس ها از لحاظ بهاره یا پاییزه بودن، رنگ گلپوش ها، تعداد دفعات گلدهی و صفات دیگر قابل دسته بندی هستند.

طبقه بندی کلی کروکوس ها :

1. کروکوس های زینتی
2. کروکوس های برفی
3. کروکوس های آلمانی
4. کروکوس های پاییزه گل
5. کروکوس های بهاره گل

کروکوس های زینتی در اوایل بهار شکوفه داده و منظره زیبایی را به وجود می آورند. علت نام گذاری کروکوس های برفی به دلیل ظاهر شدن گل ها و شکوفه ها بعد از آخرین برف فصل زمستان می باشد. کروکوس های آلمانی نسبت به کروکوس های بهاره دیرتر به مرحله گلدهی می روند و از نظر جثه درشت تر هستند. کروکوس های پاییزه گل تولید گل های زیبایی می کنند.

جدول ۱-۱ کرو کوس های زینتی پاییزه گل

جدول ۱-۲ کروکوس های زینتی زمستانه و بهاره گل

زعفران گیاه کم توقعی است که با تغذیه متعادل و در زمان مناسب حداکثر محصول را می دهد.

خاک مناسب کشت زعفران:

زمین مورد استفاده زعفران ۸ تا ۱۰ ساله است.بهترین خاک بری رشد زعفران خاک شنی رسی است که مقدار کمی آهک داشته باشد.در زمین های شور ،رسی یا خیلی شنی رشد نمی کند. PH مناسب خاک ۸_۷ است.خاک مزرعه شیرین و حاصلخیز باشد.این گیاه باید در زمینی کشت شود که چندین سال قبل تر در آن زعفران کشت نشده باشد.

نیاز آبی زعفران:

دوره بیداری و فعالیت زعفران از حدود آبان تا اردیبهشت است .و در فصل تابستان برگهای زعفران زرد شده و میخشکد و پیاز زعفران به خواب می رود.در دوره خواب یا استراحت گیاه بارندگی یا آبیاری برای آن مضر است. در مکان هایی با ارتفاع از سطح دریا و میانگین دمای کمتر معمولا تاریخ گلدهی و زمان آبیاری زود هنگام و در اوایل پاییز می باشد.با توجه به مناطق گرمسیر یا سردسیر بودن و دیری یا زودی آب اول،از اواخر بهمن تا نیمه اسفند برگهای زعفران که از راس پیازهای دختر روئیده اند از رشد باز می مانند و ریشه ها که از کف روئیده اند خشکیده و پیاز های دختر مستهلک می شود و از این پس پیاز دختر و پیازچه ها که فاقد ریشه می باشند.

دمای مناسب زعفران:

حداکثر دمای مورد نیاز آن ۳۵ تا ۴۰ درجه سانتی گراد و در ارتفاع ۱۳۰۰ تا ۲۳۰۰ متر از سطح دریا عملکرد خوبی را نشان می دهد.زمین های گرم و خشک مکان منسبی برای کشت آن است.نسبت به سرما مقاوم است.دوران رشد آن مصادف با پاییز و زمستان و اوایل بهار است،طبعا در این ایام به هوای مناسب و معتدلی نیاز دارد.

زمان تغذیه گیاه زعفران:

ماه های بهمن و اسفند ماه های بحرانی در تغذیه این گیاه بشمار میرود.زیرا غلظت اکثر مواد مغذی و ریز مغذی در این ماه در برگ و پیاز زعفران افزایش چشمگیری پیدا می کند که خود گویای نیاز گیاه در این موقع به مواد غذایی است.

برای تغذیه و درشت شدن در طول ماه های اسفند و فروردین فقط به جذب برگی و فتوسنتز و ذخیره سازی مواد غذایی از باران های فصلی متکی هستند. محلول پاشی با کودهای پیشنهادی در این زمان موجب درشت شدن پیازها و گل آوری آنان در سال بعد و نهایتا افزایش تولید در مزرعه زعفران می شود.

خصوصیات کودهای پیشنهادی زعفران

ترکیب این نوع کود افزایش وزن و تعداد بنه و افزایش رنگ پذیری و افزایش گل آوری و همچنین افزایش مقاومت گیاه به سرما و گرما و تنش های محیطی می شود.

ترکیب این نوع کود باعث ذخیره سازی مواد غذایی در پیاز زعفران می شود.

ترکیب این نوع کود دارای درجه حلالیت بالایی در آب بوده و پس از حل شدن در آب یک محلول کاملا یکنواخت و بدون مواد معلق بوجود آورده لذا از رسوب زایی در سیستم های آبیاری جلوگیری می نماید

ترکیب این نوع کود دارای خاصیت کلوخی شدن می باشد.

ترکیب این نوع کود باعث افزایش قدرت کلروفیل سازی،افزایش قدرت رشد رویشی و تسریع در رشد نقاط مریستمی و جوانه انتهایی و افزایش نقل وانتقال عناصر غذایی در گیاه زعفران می باشد.

ترکیب این نوع کود به علت عاری بودن از کلر و نوع مواد بکار رفته در فرمولاسیون فاقد خطر نمک زایی در خاک هستند

نحوه مصرف کود پودری زعفران:NPK(۲۰_۱۶_۱۲)

ترکیبات:N 20%,P2O 16%,K2O 12%,(Fe) 2000ppm,(Mn) 1000ppm,(Zn) 1000ppm,(Cu) 500ppm

نحوه مصرف کود مایع زعفران:NPK(12-10-8)                   

ترکیبات: N 12%,P2O 10%,K2O 8%,(Fe) 2000ppm,(Mn) 1000ppm,(Zn) 1000ppm,(Cu) 500ppm